کارتبافی یکی از قدیمیترین دستبافتهها
حتما نوارهای دستبافتهای را دیدهاید که به ساق پا میبندند یا به حاشیه لباس میدوزند. بافت این نوارها با تکنیک کارت بافی انجام میشود. تکنیکی قدیمی که پیشینهای طولانی دارد.
کارتبافی یکی از قدیمیترین دستبافتهها
پیشینه کارت بافی در ایران، به اواخر هزاره سوم یا اوایل هزاره دوم قبل از میلاد میرسد. یعنی حتی قبل از آن که در غرب ایران ظاهر شود. الواح وکارتهای ساخته شده از عاج و سفال که رولان دومکنوم (r.demecquenem) و ژرژکونتنو (g.contenau) در گزارش های باستان شناسی خود از آن ها نام برده اند، براین مدعا صحه میگذارد.
در پژوهشی که سایت ایران آنتیک درباره کارتبافی منتشر کرده به نقل از پروفسور پوپ آمده: بافت نوارهای تزیینی، از نقاط قوت بافندگی در دوران صفویان و حتی بعد از آن ها میباشد. دراین دوران نوارها به عنوان تزیین روی لباسها به کار میرفتند. هرچند بافت آن ها اغلب با دستگاه های بافندگی صورت میگرفت، و شیوۀ بافت آن ها یکرو بود و نخهای تار بدون درگیری در پشت کار رها میشدند. صفت مشخصه استفاده ایرانیان از این تکنیک را میتوان در نوارها و قیطانها دید که عموماً دو رو و فشرده بافته شدهاند.
قدیمیترین کارتبافتههای شناختهشده، که پروفسور پوپ نیز در کتاب خود به آنها اشاره دارد، به قرن 19 میلادی (13 هجری) تعلق دارد که به دو نوع عشایری و تزیینی تقسیم میشد. عشایری شامل مجموعۀ زیبا و بینظیری از تنگ اسب، سربند، پوزپند، سینهبند و دیگر نوارهای عشایری؛ بختیاری، شاهسون و ترکمن است، که نقوش آنها انسانی، حیوانی و هندسی و نخهایی از جنس موی بز، پشم دست ریس و کتان است و از رنگ های: سیاه، سفید و قرمز استفاده شده است.
امروزه کارتبافی در ایران، همچنان در میان عشایر لر، بختیاری و شاهسون متداول میباشد. نوارهای ایل شاهسون به دلیل استفاده از پشم مرغوب و شیوه رنگرزی ماهرانه، از کیفیت و زیبایی بیش تری برخوردار است. در مناطق جنوب ایران: بندرعباس و جزیره هرمز، کارتبافتههایی با نخهای فلزی بافته میشود، که در تزیین لباسهای محلی زنان منطقه کاربرد دارد و جنبه صادراتی آن نیز حایز اهمیت است.
از همین رو یکی از یکشنبههای خانۀ هفتدست به معرفی و آموزش کارتبافی اختصاص پیدا کرد. در این جلسه نغمه یزدانپناه، کارشناس ارشد بافت، چگونگی شکلگیری و تکوین این تکنیک را شرح داده والفبای این گونه از بافت را آموزش داد.
یزدانپناه ابتدا با توضیخ انواع منسوجات آغاز کرد و آنها را دارای سه دسته کلی دانست:
1. بافتههای حلقوی: مثل پارچههای تریکو و توریها مثل بافتنیهای میلبافی
2. منسوجات بیبافت: مثل لایی چسب و ماسک
3. پارچههای تاری و پودی: که کارتبافی به دلیل داشتن ساختاری متشکل از تار و پود در این دسته قرار میگیرد.
سپس سخنران به توضیح مفهوم بافت پرداخت و در تعریف این مفهوم گفت: «منسوج و بافته از درهم تنیدن تار و پود تشکیل میشود» و این فرآیند در سه مرحله انجام میشود:
نخست) ایجاد دهنه: جدا کردن نخهای تار با نظم مشخص برای ایجاد دهنه
دوم) قرار دادن پود در دهنه
سوم) کوبیدن پود یا نزدیک کردن پود به پارچه
با تکرار این چرخه بافته تاری و پودی شکل میگیرد. با این مقدمه به سراغ تکنیک کارتبافی رفتیم و به پاسخ پرسش رسیدیم که:
کارتبافی چیست؟ و چطور انجام میشود؟
یزدانپناه در شرح ماجرا توضیح داد که در کارت بافی برای بافت از کارتهای سوراخدار استفاده میکنیم و نخهای تار را از سوراخهای این کارتها عبور میدهیم. با چرخاندن کارتها دهنهای ایجاد میشود و همانطور که در بالا آمد با عبور پود از دهنه و کوبیدن پود نوار کارتبافی، بافته میشود.
اما کارتبافی از کجا آمده و چه پیشینهای دارد؟
این کارشناس بافت ادامه داد که از لحاظ تاریخی در مناطق مختلف جهان کارتبافی وجود داشته و کارتبافی به کشور یا منطقۀ خاصی محدود نمیشود. برای بررسی قدمت کارتبافی با توجه به اینکه نمونۀ پارچه ماندگار نیست، باستانشناسها به بررسی ابزار باقی مانده میپردازند. مهمترین ابزار باقی مانده هم همان کارتها هستند. بسیاری از این ابزارها به شکل ورقههای سوراخدار هستند، اما متخصصان برای تعیین قدمت و کشف چگونگی بافت در نمونههای موجود از بررسی شاخص فرسایش استفاده میکنند. به این معنا که اگر در طرف سوراخهای ابزار (قطعه به دست آمده در کاوش) نشانی از فرسایش وجود داشت، نشان دهنده اصطکاک در حین بافندگی است. با توجه به نمونههای موجود میتوان گفت که قدمت کارتبافی در ایران به بیش از 2000 سال میرسد.
پیدایش کارتبافی در آسیا و خاورمیانه بوده است. در این مناطق کارت بافی به عنوان پیشینهای همگانی رواج داشته و بعد به چین و هند و از آنجا به برمه و آسیای جنوب شرقی رفته است. در ژاپن کارتبافی به شکل طرحهای سادهای روی ابریشم براق درآمد و سبک خاص خود را پیدا کرد. اما در چین کارتبافیها به شکل نوارهای زبر و خشن و سنگین بافته میشدند و بیشتر برای دهنه اسب به کار میرفتند. همین تکنیک در برمه به معابد راهبان راه پیدا کرد و به شکل کمربندهای مخصوص با کتیبههای مذهبی تولید شد. مناطق محدودی در جهان وجود دارند که در آنها کارتبافی قدمت تاریخی ندارد. برخی از مناطق آفریقای جنوبی، برخی از مناطق آمریکای جنوبی و استرالیا.
در خاورمیانه هنوز کارتبافی در میان عشایر، روستاییان و محلهای مختلف رواج دارد. در ایران مناطقی که کارتبافی هنوز در آنها فعال است عبارتند از الموت قزوین، علی آباد کتول، عشایر قشقایی، کردستان و خراسان شمالی. البته در قزوین به آن پن بافی ، در خراسان و لرستان مَداخلهبافی، در ایلات قشقایی وریس بافی و در علیآباد کتول به آن نواربافی میگویند. در سالهای اخیر این تکنیک بافت در مناطق مختلف با رویکرد امروزی احیا شده و در اختیار طراحی لباس و کیف و دیگر چیزها قرار میگیرد.
در ادامه جلسه یزدانپناه به معرفی انواع تکنیکهای کارتبافی پرداخت و شرح داد که انواع تکنیکهای کارتبافی بر اساس ساختار بافت را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد:
1. کارتبافی با نقشهکشی معمولی (کارتبافی تارنما): این تکنیک که در دهۀ 1800 میلادی رواج پیدا کرد. با احیا کارتبافی در این دوره به اوج خود رسید. این تکنیک امروز نیز از رایجترین تکنیکهای موجود است. در این تکنیک نقشه از قبل در نخکشی کارتها اعمال میشود.
2. تکنیک پود مضاعف: در این تکنیک طرح با پود ثانویه در حین بافت ایجاد میشود. این تکنیک در بین اقوام وایکینگ رایج بوده و با این تکنیک نوارهایی مزین به نخ طلا و نقره بافته میشده است.
3. تکنیک دو لایهبافی (double weave): این تکنیک جز روشهای رایج بافت در ایران بوده است. در این تکنیک دو لایه مجزا نوار درهم تنیده با استفاده از دو پود بافته میشود.
4. تکنیک دو رو بافی(double face): در این تکنیک با استفاده از یک پود با چرخش دوتایی کارتها نقش ایجاد میشود.
این کارشناس بافت افزود که علاوه بر این نوع دستهبندی میتوان بر اساس نوع تکنیک ایجاد کشش در نخهای تار نیز بافت نوارها را دسته بندی کرد. در نهایت بحث به نحوه ترکیب کارتبافی با پارچه به عنوان حاشیه کار رسید و یکی از تکنیکهای کارتبافی به حاضران جلسه آموزش داده شد.
کارتبافی یکی از قدیمیترین دستبافتهها