عروسک‌های کودکان هر جا، نشانی از آرزوهای آنها دارد، اینکه در بزرگسالی چه بشوند، چه بپوشند و چطور رفتار کنند، اول بار در بازی‌های کودکانه با عروسک‌ها نمود می‌کند. برای همین هم هست که عروسک‌های محلی غیر از آن که خاطره‌انگیزند، لباس و فرهنگ هر منطقه را به ما معرفی می‌کنند.
عروسک‌ها نخستین ساخته‌های نمادین از انسان‌ها، حیوانات و موجودات خیالی و اسطوره‌ای بودند. آنها ابتدا به عنوان توتم‌هایی ساخته می‌شدند که معانی مقدس خیر و شر را نمایندگی می‌کردند و تصاویری از توتم‌های مقدس و تابوهای شایسته پرهیز را به شکل ملموس نشان می‌دادند. به همین دلیل مطالعات انسان‌شناسی تاریخی و جامعه شناسی همواره به عروسک‌هایی که نماینده معانی جادویی از طبیعت، بت‌های مقدس و شمایل‌های مذهبی بودند توجه شده است.
اما در عین حال از همان ابتدا عروسک‌ها بازیچه‌های فرزندان انسان نیز بودند. بازیچه‌هایی که الگویی برای آنچه باید بشوند و آنچه باید بکنند را به آنان نشان می‌دادند. با آغاز عصر مدرن که معانی اسطوره‌ای بیش از پیش عقلانی شدند و آموزش و پرورش به جایگاهی مهم‌تر از گذشته رسید، عروسک‌ها هم معانی دیگری پیدا کردند. با جهانی شدن گردش سرمایه و تقویت منطق بازار آزاد صنعت فرهنگ تلاش کرد تا الگوهای یکسانی را برای کودکان جهان بسازد و به این ترتیب سبک زندگی و فرهنگی مصرف خاصی را به همه جای کره زمین صادر کند. اما این روند با انتقاد متفکرانی مواجه شد که حفاظت از فرهنگ‌های متنوع و مقاومت در برابر یکسان سازی سرمایه‌داری را وظیفه هر انسان آگاه و بیداری در دوره جدید می‌دانست.
اینگونه بود که احیا و نمایش نمادها و نشانه‌های فرهنگ‌های گوناگون به جنبشی در جای جای قاره‌های خاکی تبدیل شد. از جمه به راه افتادن موزه‌های عروسک‌های محلی که تنوع آنها مسحورکننده و غیرقابل انکار بود. با گشت و گذاری در موزه‌های عروسک‌ها انگار در میان لباس‌های رنگارنگ سرزمین‌های مختلف گردش می‌کنید، چیزی شبیه موزه‌های مردم‌شناسی اما در ابعادی کوچکتر و با فرم‌هایی نمادین‌تر که تنها در بستر همان فرهنگ و زبان رمزگشایی می‌شود. این عروسک‌ها مانند لالایی‌ها و قصه‌های فولکلور، معناهای مشترک میان آدم‌های یک سرزمین را از نسلی به نسل بعدی می‌رساندند و محملی برای یادگیری آن چیزهایی می‌شدند که منش‌های فرهنگی و تمدنی نامیده می‌شوند. این‌ها میراث ناملموسی هستند که سینه به سینه در میان نسل‌ها تداوم پیدا می‌کنند و صدای گذشتگان را به آیندگان می‌رسانند.
بخاطر کشف همین جایگاه بود که میلدرد سیلی (1918-2001)، نویسنده و پژوهشگر در حوزه عروسک‌ها و مجموعه‌دار عروسک، در سال 1986، هشتم ژوئن (18 خرداد) را روز جهانی عروسک اعلام كرد و با این كار، ارزش و اهمیت عروسک‌ها را در دوستی و صلح بین انسان‌ها یادآور شد. با این کار او بانی شکل‌گیری شبکه‌ای از دوست‌داران عروسک‌ها در سراسر جهان شد. عروسک‌ها می‌توانستند معانی مشترک و مختلف میان فرهنگ‌ها را معرفی و تنوع و تکثر میان انسان‌ها را در یک فرم مشابه بازنمایی کنند. آنچه عروسک‌های بومی برای ما به ارمغان می‌آورند روایت عقاید و باورهایی است که در طی تاریخ شکل گیری و تکوین عروسک‌ها دچار تحول شده و به عنوان گنجینه‌ای نمادین به دست ما رسیده است.
همین حرکت جهانی بود که در ایران هم جنب و جوشی به وجود آورد و موجب ثبت ملی برخی از عروسک‌های محلی از جای جای فلات ایران شد. امروزه با همت فعالان فرهنگی و جوانانی دغدغه‌مند در چندین شهر ایران موزه‌های عروسک‌های محلی دایر شده که می‌تواند میزبان خوبی برای بچه‌ها و والدینی باشد که دوست دارند با تنوع عروسک‌های ملی آشنا شوند؛ موزه عروسک در کاشان، بیرجند، اوز و تهران از جمله این مراکز فرهنگی هستند.
حالا بهتر است با استفاده از مقاله «مجله فلای تودی» برخی از این عروسک‌های ملی را بشناسیم:
1. دوتوک، عروسک بازیچه خراسان جنوبی، روستای سربیشه:
اولین عروسک بومی که به ثبت ملی رسیده از روستای سربیشه‌ی خراسان جنوبی است. این عروسک بومی دوتوک نام دارد. چرا که مردم این منطقه به عروسک، در زبان محلی دوتوک می‌گویند. دوتوک در دل خود سرگذشت‌های بسیاری را جای داده است. این عروسک های بومی با هدف آموزش و سرگرمی توسط زنان توانمند روستای تاجمیر ساخته می‌شوند. عروسک های بومی دوتوک از جنس چوب و پارچه هستند و سازندگان این عروسک‌ها کمتر به جزئیات توجه می‌کنند.
عروسک دوتوک
2. دُهتُولوک، عروسک‌های استان هرمزگان جزیره قشم:
عروسک‌ها یادگار مادرها برای دخترها هستند. عروسک بومی دهتولوک در زبان محلی به معنی دختر نامی است که البته به دختولوک نیز شناخته می‌شود. فن ساخت این عروسک بومی ایران از زنان سالخورده به دختران جوان رسیده و قدمتی بیش از ۵۰ سال دارد. زنان قدیمی گفته‌اند که عروسک‌های دهتولوک مونس روزگار تنهایی آنها هستند؛ زمانی که شوهرانشان راهی دریا می‌شدند.
این عروسک بومی به آسانی ساخته می‌شود. تکه پارچه‌هایی که به دور پنبه‌ای پیچیده می‌شود، اجزای اصلی این عروسک از عروسک های بومی ایران را تشکیل می‌دهند. صورت این عروسک در گذشته ساده و بدون هیچ اجزایی بود، اما سازندگان با ذوق امروزی برای عروسک دهتولوک چشم و برقع (نوعی پوشش برای صورت که در جنوب ایران مرسوم است) می‌گذارند.
عروسک دهتولوک
3. لیلی یا لیلی بازبازک، سه استان خوزستان، چهارمحال و بختیاری و فارس:
سرگذشت لیلی و مجنون در تاریخ و فرهنگ ما رخنه کرده است. از این رو در بیشتر اقوام محلی لیلی نماد زیبایی و عشق برای دختران ایرانی به شمار می‌آید. عروسک لیلی یا بازبازک پیام آور عشق و زیبایی برای دختران استان چهارمحال بختیاری و فارس است.
این عروسک بومی ایران قامتی بلند دارد و می‌توان آن را رقصاند. از همین رو به آن بازبازک هم می‌گویند. در عروسک لیلی از چوبی بلند برای بدنه و دو نی برای دست‌های عروسک ساخته شده است. صورت و لباس عروسک برگرفته از تکه لباس‌های محلی این منطقه است. لیلی بازبازک، یکی از عروسک های بومی ایران است که از نسلی به نسل دیگر به عنوان میراث گذاشته می‌شود.
عروسک لی لی یا بازبازک
4. بی‌بی کُگ، عروسک‌های آیینی – بازیچه زرتشتیان یزد:
عروسک‌های آیینی ریشه‌ای عمیق در باورهای مردم دارد. عروسک بی‌بی کگ از این قاعده مسثتنی نیست. بسیاری از زرتشتیان از این عروسک بومی ایران در مراسم‌های مذهبی و آیینی خود استفاده می‌کنند. عروسک بی‌بی کگ برای درمان نازایی زنان در مراسم بی بی سه شنبه آورده می‌شود.
زنانی که به دنبال مراد دل خود هستند، عروسک را با خود می‌برند و به جای آن پول می‌گذارند. پوشش زیرین عروسک بومی بی‌‌بی‌کگ سفید است و داخل عروسک با گیاه آویشن پر می‌شود. این گیاه در باور زرتشتیان نماد خوشبختی و شگون است. اجزای صورت این عروسک بومی با سوزن دوزی ساخته می‌شود. باید بدانید که بی‌بی کگ کارکرد سرگرمی برای کودکان ندارد.
عروسک بی بی کگ
5. قورچوق، (qorčoq)عروسک بازیچه قوم ترکمن:
یکی از عروسک های بومی ایران که قدمتی بیش از یک قرن دارد و به پیشینه آن به شهر گنبد کاووس باز می‌گردد، قدمی بیش از یک قرن دارد، عروسک بومی قورچوق است. فن ساخت این عروسک محلی، سینه به سینه به صورت شفاهی به زنان بومی رسیده است. این عروسک بومی استان گلستان برای پسران نیز ساخته می‌شود.
شکل عروسک پسرانه‌ی قورچوق سر ندارد و پوششی مثلثی دارد که همان بالاپوش مردان ترکمن است. بدن عروسک بومی قورچوق از شاخه‌های درختان ساخته می‌شود. لباس عروسک شبیه لباس‌های محلی زنان ترکمن است. رنگ لباس عروسک قورچوق شاد و اندازه‌ی پیراهن بلند است.
عروسک قورچوق
6. لال ِبهیگ یا لال عروس، عروسک لال، لال عاریس عروسک بازُفت چهارمحال و بختیاری:
عروسک‌ها در قوم‌های ایرانی نماد باورهای مختلفی هستند. عروسک بومی لال بهیگ در مراسم‌های طلب باران نقش آفرینی می‌کند. عروسک بومی لال بهیگ متعلق به عشایر بازفت در شهرستان کوهرنگ است.
در گویش لری به عروس بهیگ می‌گویند. از این‌رو عروسک لال بهیگ یا عروس خاموش نماد شرم و حیای عروس‌ها هستند. لباس این عروسک بومی از دامن بلند و شلوار ساخته می‌شود که برگرفته از پوشش زنان عشایر است.
عروسک لال بهیک
7. بوکه بارانه عروسک آیینی مربوط به مراسم باران خواهی استان کردستان:
ایران کشوری خشک و تشنه بوده و هست. از همین رو آیین‌های زیادی برای طلب باران در قوم‌های مختلفی برگزار می‌شود. آیین طلب باران در کردستان توسط عروسک‌هایی انجام می‌شود. این عروسک‌ها به دست بچه‌ها داده می‌شوند و در مراسم چرخانده می‌شوند. در این مراسم آیینی بر روی لباس‌های عروسک‌ها سکه و اجسام فلزی وصل می‌شود.
به گردانندگان عروسک‌ها در مراسم تخم‌مرغ، آجیل و نقل داده می‌شود. ساختار عروسک توسط چوب‌هایی به شکل صلیب ساخته شده است. لباس‌های رنگارنگ محلی نیز به تن عروسک‌ها پوشانده شده است. بوکه باران از آن دسته عروسک های بومی ایران است که جایگاه عمیقی در باورها و سرگرمی کودکان کرد دارد.
عروسک بوکه باران
8. مینابازی عروسک نمایشی مربوط به استان فارس:
عروسک بومی استان فارس، دختری شاد و رقصان است. مینا بازی که نام عروسک محلی شیرازی‌ها است، شور و اشتیاق را منتقل می‌کند. این عروسک قدمتی بیش از نیم قرن دارد و گفته شده آغازگر هنرهای لوطی‌گری و مطربی با این عروسک بوده است. عروسک مینا، دختری زیبا است که به همراه ساز و آواز در مراسم‌های شاد مردم شیراز حضور دارد.
عروسک مینابازی
9. تکه نام عروسکی است در استان اردبیل:
عیدنوروز برای تمام مردم ایران زمین مراسمی آیینی محسوب می‌شود. عروسک بومی ایران به نام تکم که به استان اردبیل برمی‌گردد، پیام آور نو شدن سال است. تکم آیینی‌ست که چهارشنبه آخر هرسال توسط مردمان بومی اردبیل گردانده می‌شود.
این عروسک بومی، حیوانی چهارپا است که بدنش از تخته چوب ساخته می‌شود. تکم در زبان محلی به معنی بز نر است که در راس گله حرکت می‌کند. افرادی که عروسک تکم را می‌گردانند به مناسب نوید دادن سال نو، از مردم هدایایی دریافت می‌کنند.
عروسک تکم
10. عاروسو عروسک بازیچه استان کرمان، شهر بابک:
عروسک های بومی ایران هنر دست زنان توانمندی هستند که برای کودکان خود مایه‌ی سرگرمی و آموزش را فراهم کرده‌اند. عروسک بومی عاروسو متعلق به شهر بابک در استان کرمان است. این عروسک بومی از ساده‌ترین لوازم مانند پارچه، پنبه و چوب ساخته می‌شود. عاروسو قدمتی بیش از ۱۲۰ سال دارد و اکنون منبعی برای درآمد زنان خانه‌دار محسوب می‌شود.
11. لوپک چَمکی یا ماهی ملک عروسک آیینی استان کرمان، عباس آباد قلعه گنج، روستای تم گران:
عروسک های بومی ایران صندوقچه‌ای از داستان‌های اسرارآمیز هستند. عروسک بومی آیینی لوپک چمکی قدمتی ۲۰۰ ساله دارد و متعلق به روستای تم گران کرمان است. این عروسک بومی داستانی عجیب دارد.
گفته شده که لوپک ماهی، زنی بوده که شوهرش را کشته و علاوه بر اینکه برای او عزاداری نکرده، در مراسم شادی با لباس‌های رنگی حاضر شده و به رقص و پایکوبی پرداخته است. این عروسک بومی اکنون نیز جزو صنایع دستی این روستا محسوب شده و در مراسم آیینی از آن استفاده می‌شود.
لوپک چمکی
12. تادونه عروسک آیینی اقوام گالش( چشم زخم)استان مازندران:
پیوند زدن سرگرمی با باورها در عروسک های بومی ایران به خوبی دیده می‌شود. اهالی قوم گالش برای دور شدن از چشم زخم و نظر عروسکی چوبی درست کردند که از درخت داغ‌داغان است. در گویش محلی تا به معنی یک است و تادانه اشاره به یک دانه بودن این درخت دارد. بر روی عروسک بومی تادونه اشکال و تراشه‌های هنرمندانه‌ای کشیده می‌شود. این عروسک آیینی ساده جزو میراث فرهنگی و صنایع دستی مازندران محسوب می‌شود.
تادونه
13. عاروسک جُلی عروسک بازیچه استان یزد، شهر ابرکوه و عروسک چشم زخم فارس
عاروسک جلی نماد مادربزرگ‌هایی است که با گرمای لبخندشان در آغوش کودکان جا خوش می‌کنند. جلی عروسک بومی ایران در منطقه ابرکوه استان یزد است. عروسکی که چارقدی رنگی به سر کرده و لبخندی عمیق بر روی صورتش حک شده است. این عروسک بومی به چهار قرن پیش برمی‌گردد. دامن‌های رنگی، موهایی که از فرق سر باز شده و چارقد بلندی بر سر این عروسک بومی سبب شده که بسیار مورد توجه گردشگران قرار گیرد.
عاروسک جلی
14. عروسک‌های قاشقی، مهارت ساخت و فرهنگ روایتگری.
عروسک‌هایی که در دست یا انگشت می‌روند و می‌توانند توانایی های ساخت و مهارت‌های روایتگری را در کودکان تقویت کند.
در آخر این نوید را بدهیم که بزودی نمایشگاهی از عروسک‌های محلی ایران در خانه هفت دست برگزار خواهد شد.