حمام‌های ایرانی

13 ژوئن هرسال به یاد ریاضی‌دان یونانی ارشمیدوس روز جهانی حمام نام‌گذاری شده‌است. حمام در تاريخ معاصر ايران، همواره يکی از مراکز اصلی تعاملات اجتماعی، سیاسـی، فرهنگـی و محل انجام اعمال مقدس و اجرای نیایش‌های مذهبی، محل همایش‌ها و گفت‌وگوهای گروهی و جمعی انجام بوده است. حضور اقشار و طبقات مختلف جامعـه در ايـن مکـان و برخـورد و تضـارب آرا و انديشه‌های آنان، حمام را در موقعیتی ممتاز از لحاظ اجتماعی قرار داده‌است و آن را به يکی از پايگاه‌های اصـلی نشـر و تولید فرهنگ عامه مبدل کرده‌است. همچنین این حمام‌ها با داشتن معماری، گچ بری، نقاشی‌های اسطوره‌ای و مذهبی در کنار دیگر آثار تاریخی در مراکز جمعیتی همچون مسجد، بازار و ارگ حکومتی (مشخصه‌های اصلی شهرسازی ایرانی-اسلامی) قرار دارند. حمام‌های تاریخی به عنوان فضاهای عمومی جزو میراث فرهنگی ملموس به شمار می‌آیند که اندیشه حاکم بر مفاهیم زیبا شناختی نقاشی، هنرهای ظریف حمام و به خصوص دنج بودن آن‌ها جهت برقراری تعاملات اجتماعی گفتمان، میراث فرهنگی ناملموس حاکم بر آن‌ها هستند.

ضرب‌المثل‌های رايج مرتبط با حمام، موسیقی حمـام، معمـاری حمـام، کنش و واکنش‌های طبقات مختلف در حمام، مداوای عامیانه، رويکرد نهادهـای قـدرت در قبـال حمام، کارکردهای ماطالعاتی و خبری حمام، حمام‌های مناسبتی، مناسک مذهبی و آيینی در حمام، سوگ و شادی در حمام و... نمونه‌ها و مصاديقی جدی از فرهنگ عامه هستند کـه کـم و بـیش در پژوهش‌های مختلف به آنها پرداخته شده است. يکی از اين مناسبت‌های فرهنگی بسیار مهم، نمايش‌های عامیانه‌ای است که در شکل‌ها و گونه‌های مختلف در حمام‌های قديمی اجرا می‌شده‌است. در مقاله «گونه‌شناسی ‌بازی‌های نمایشی در‌حمام‌های تهران» ، براساس مصاحبه با 11 تن از حمامی‌های باسابقه تهران، انواع بـازی‌هـای نمايشـی حمام‌های عمومی تهران، معرفی و طبقه‌بندی و گونه‌شناسی آن‌ها انجام شده‌است.

 

در مقاله با عنوان «تطابق مضامین نقوش تزیینی در دیوارنگاره‌های حمام مهد‌ی‌قلی‌خان مشهد و سه پارچه قلمکار دوره قاجار»، تاکید می‌کند که مضمون نقش‌مایه‌ها اکثراً روایی و در شرح رخدادی بوده‌است. عناصر تأثیرگذار در دیوارنگاره‌های حمام مهدی‌قلی‌خان مشهد و پارچه‌های نقش‌مایه‌ها تحت نظر هنرمندان این دوره در قالب مضامین اساطیری، حماسی و زندگی روزمره که ریشه در باورها و اعتقادات مردم داشته، بوده است. علاوه‌بر مضامین قراردادی و سفارشی همچون درباریان و اعیان، صحنه‌های تاریخی، داستانی، جنگ و شکار، از موضوعات گل، دختران، زندگی روزمره، ماه تولد و اسلیمی‌ها و مذهبی استفاده شده است. شیوه کلی ترسیم نقش‌مایه‌ها اغلب بر اساس اصول ذهنی هنرمند، بدون رعایت پرسپکتیو، آرمان‌گرایی در اندام‌ها و گاه تشابه‌نمایی با واقعیت و بدون رعایت مقیاس در سطح زمینه برای پر کردن متن اثر، فضاسازی مشترک و مطابق ایده هنرمند در انواع آثار هنری، گاه فرنگی‌گرایی در کاربرد اشیا و نحوه چیدمان زمینه و البسه بوده که همگی بر اساس تحوالت فرهنگی و تغییرات گرایش در آداب و باورها متغیرند.

پانوشت: 

تصویر: هارون‌الرشید در حمام. اثر کمال‌الدین بهزاد یا یکی از شاگردان او. 900 قمری. هرات. آبرنگ مات و مرکب و طلا بر کاغذ. اندازه صفحه:25 در 17 سانتی متر. لندن. کتابخانه بریتانیا