شکل‌گیری و تکامل بخارادوزی در آسیای میانه
نام یکشنبه‌های خانه هفت‌دست را «گنجینه» گذاشتیم. یکشنبه‌ها روزهای گردهمایی برای هم‌اندیشی درباره دست‌دوزهای ایرانی است. هر هفته تعدادی از خانم‌های بافنده و طراح جمع می‌شوند و یکی از آموخته‌ترین دوستان دربارۀ شاخه‌ای از شاخه‌های بافت و دوخت صحبت می‌کند. پس از آن دوخت یا بافت معرفی شده آموزش داده میشود. به این ترتیب این نشست‌های هم‌اندیشی. محملی است برای به اشتراک گذاشتن دانسته‌ها و مهارت‌ها در میان علاقه‌مندان به موضوع دست‌بافته‌ها و دست‌دوزهای ایرانی.
خانه هفت‌دست- بخارادوزی یکی از قدیمی‌ترین سوزن‌دوزی‌ها در میان اقوام ترک و ایرانی ساکن آسیای مرکزی است. یکشنبه 20 آذرماه 1401، خانه هفت‌دست نشستی در باب معرفی بخارادوزی داشت. نشستی با حضور نمایندگانی از هفت برند سوزن‌دوزی مختلف و با ارائه نیلوفر بحرینی‌راد که از ساعت 10 تا 12 ادامه داشت.
آسیای مرکزی (میانه) سرزمینی است پهناور که هیچ مرزی به آب‌های آزاد ندارد و از دیرباز سکونتگاه اقوام ایرانی و اقوام کوچ‌نشین ترک‌تبار بوده است. تبار بخشی از اقوام ایرانی این منطقه براساس تاریخ اسطوره‌ای به تور یکی از سه پسر فریدون بازمی‌گردد. بنا بر پژوهش‌های انجام شده توسط دکتر محمد خالقی مقدم، اقوام ترک تبار آسیای مرکزی نیز در منابع تاریخی خود، خویشتن را از نسل یافث پسر حضرت نوح می‌دانند. از دیرباز اقوام ایرانی بسیاری در این منطقه ساکن بودند و زبان فارسی به عنوان یک زبان رسمی کاربرد داشت ولی به مرور زمان و افزایش جمعیت اقوام ترک تبار. این منطقه تحت کنترل مردمان ترک درآمد به‌گونه‌ای که در زمان حکومت روسیه تزاری بر آسیای مرکزی، این منطقه را ترکستان نامیدند. در زمان حکومت جماهیر شوروی این منطقه به پنج جمهوری وابسته به جماهیر شوروی (ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان) تقسیم شد که به مرور و بعد از فروپاشی جماهیر شوروی به کشورهای مستقل تبدیل شدند.
بخارادوزی یا سوزنی (Suzani) به طیف گسترده‌ای سوزن‌دوزی و قلاب‌دوزی‌هایی گفته میشود که در این منطقه به اقتضای فرهنگ محلی توسط بانوان تهیه می‌شوند. در واقع اسم اصلی این هنر سوزنی است (سوزنی کلمه‌ای با ریشه فارسی به معنای کار سوزن‌دوزی شده است) و هر منطقه از آسیای مرکزی از نقوش و تکنیک دوخت ویژه خود استفاده می‌کند ولی از آنجا که در شهر بخارا که یکی از مهمترین مراکز فرهنگی این منطقه است نمونه‌های مختلف مناطق دیگر نیز یافت میشود و همچنین یکی از مهمترین تکنیک‌های دوخت این نوع سوزن‌دوزی نیز توسط هنرمندان این شهر به‌کار گرفته میشود. به این نوع از سوزن‌دوزی بخارادوزی نیز می‌گویند. لازم به ذکر است که تقریباً 10 تکنیک سوزن‌دوزی جهت خلق آثار بخارادوزی (سوزنی) استفاده می شود.
قدیمی‌ترین نمونه برجای مانده از این نوع سوزن‌دوزی مربوط به اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 میلادی است. اما به نظر می‌رسد قبل از این تاریخ نیز این سوزن‌دوزی وجود داشته است. در اوایل قرن 15 میلادی روی گونزالس کلاویخو سفیر اسپانیا (دوران پادشاهی هانری سوم) به دربار تیمور گورکانی (موسسه سلسله تیموریان) می رود و در سفرنامه خود به نام از مایورکای اسپانیا تا سمرقند. علاوه بر شرح وقایع به نوعی از سوزن‌دوزی در دربار تیمور لنگ اشاره می‌کند که به نظر کارشناسان و مورخین می‌توان پیشینه آن‌چیزی که ما امروز با عنوان بخارادوزی می‌شناسیم دانست.
محصول کشاورزی اصلی این منطقه پنبه است. از اینرو هنرمندان روی پارچه‌های پنبه‌ای تولیدی خود این سوزن‌دوزی را انجام می‌دادند. نخ مورد استفاده ابریشم است و از آنجا که این منطقه در مسیر جاده ابریشم بوده تهیۀ نخ برای ساکنین بسیار ساده بود و بعد از هزاران سال که دانش پرورش پیله و تولید ابریشم از دست چینی‌ها خارج شد کارگاه تولید نخ ابریشم در مناطق مختلف بویژه شهر بخارا ایجاد شد.
مراحل تولید بخارادوزی
قبل از سوزن‌دوزی پارچه پنبه‌ای سفید دستبافت را در حمام برگ چای یا پوست پیاز می‌گذاشتند که رنگی کرم بگیرد. از آنجا که پارچه‌های پنبه‌ای دستبافت معمولاً عرض کمی دارند. قطعات آنها را با کوک شل به هم وصل می‌کردند و بعد به طراح یا «کالام کاش» تحویل می‌دادند. کالام کاش در تولید بخارادوزی. نقشی مهم داشته است. سنت طراحی در میان هنرمندان. سنتی خانوادگی است که از مادر به دختر یا از خاله و عمه به خواهرزاده و برادرزاده می‌رسد. در واقع هنر طرحی برای بخارادوزی به افرادی منتقل می شود که با طراح قبلی رابطه خونی و فامیلی داشته باشد. هنری بداهه که مهارت طراح آن را در فرآیند تولید یگانه و بیبدیل میسازد. طراح مستقیم بر پارچه طراحی می‌کند و با قلم سنتی بر پارچه نقش می‌زند. برای طراحی نقوشی همچون گل رز از ظرفی گرد استفاده میشود تا محدوده نقش مشخص شود.
بعد از اتمام کار طراحی کوک‌ها باز میشود و هر قسمت از پارچه طراحی‌شده به دوزنده‌ای داده میشود. بعد از اتمام کار دوزنده‌ها. دوباره پارچهها به هم وصل می‌شوند. در اینجا استادکار بر هماهنگی دوخت‌ها نظارت کرده و مرز قطعات را با نخ‌های همرنگ محو می‌کند. معمولاً به خاطر قطعات متفاوت دوخت‌ها و رنگ‌ها کمی با هم متفاوت می‌شوند و این تفاوت ویژگی بخارادوزی‌های سنتی است. تکنیک‌های سوزن‌دوزی دو دسته کلی دارد؛ سوزنی‌هایی که بانقش‌های بزرگ و جزئیات کمی هستند با سوزن دوخته می‌شوند و در سوزنی‌هایی با نقش‌های کوچک با جزئیات بیشتر قلاب را به کار می‌گیرند.
بخارادوزی عمدتاً در جهیزیه‌ها به کار گرفته شده و قطعات و مرغوبیت مختلفی را بسته به تمول و توانایی مالی خانواده عروس شامل میشود. یکی از ویژگی‌های مشترک در همه بخارادوزی‌ها غلبه رنگ سرخ و ترکیب سرخ و سیاه است. این ترکیب رنگ برای اقوام کوچ‌رو ترک. به خاطر جنگاوری و قدرت طلبی تقدس داشته و به عنوان نمادی از فرهنگ‌شان در سوزن‌دوزی‌ها استفاده میشود.
انواع سوزنی‌ها براساس اندازه و کاربرد:
یکم؛ Suzani (سوزنی)
180.270 سانتی متر
در این نوع سوزن‌دوزی کلمه سوزنی دو کاربرد دارد. اول بطور کلی برای تمام نمونه های مختلف از این سوزن‌دوزی گفته میشود و دوم به سایز و اندازه خاصی اشاره می کند. این اندازه خاص از بخارادوزی جزئی از جهیزیه است که بعد از عروسی روی دیوار مقابل در ورودی نصب میشود تا مهمانها به محض ورود به خانه داماد یک اثر چشمگیر که هدیه خانه عروس است را مشاهده کنند. معمولا در این نوع سایز از نقوش گل لاله. گل رز. ماه و ستاره استفاده می شود.
دوم؛ نیم سوزنی
در قطع نصف سوزنی
این قطع با همان نقش و نگار سوزنی است ولی تقریبا نصف اندازه گروه قبل و به عنوان روتختی یا دیوارکوب به کار می رود.
سوم؛ مدالیون (Large Medallion Suzani)
در قطع 300*150 سانتی متر
در این دسته از بخارادوزی، نقوش بسیار بزرگ شش ضلعی، مستطیل، دایره و... استفاده میشود. این نقش بزرگ به رنگ قرمز دوخته میشود. آقای مایکل فرانسیس(محقق برجسته نساجی و سوزن‌دوزی‌های مربوط به کشورهای آسیایی و هنر دوران اسلامی و رئیس سابق هیئت مدیره انتشارات هالی) در تحقیقات خود این نوع از بخارادوزی را از نظر نوع و چیدمان نقوش به 10 نوع مختلف تقسیم‌بندی کرده است.
چهارم؛ بولین پوش (Bolinpush)
در قطع 150.150 سانتی متر
بولین‌پوش سایهبانی است که زنان جوان روی سر عروس و داماد می‌گیرند و آنان را تا حجله مشایعت می‌کنند. این قطعه سوزنی به عنوان چشمنظر برای عروس و داماد است. و بعد از مراسم عروسی روی بالشت عروس و داماد قرار می دهند.
پنجم؛ جانماز یا سجاده
این تکه سوزن‌دوزی در قطع سجاده و با نقش محراب دوخته میشود و طبعاً برای عبادت و نمازخواندن کاربرد دارد. قسمت مرکز و پایین پارچه سوزن‌دوزی نمی شود.
ششم؛ (choishab/ruijo)
مهمترین بخش از جهیزیه عروس است که برای رو تختی استفاده میشود. در قطعی بزرگ‌تر از جانماز دوخته میشود ولی نقش محراب ندارد و بالای آن به صورت طاق مستطیل شکل است. مرکز و پایین آن سوزن‌دوزی نمی‌شود که در اینجا و بطور سنتی نمادی از باکرگی عروس و ازدواج اول او است.
هفتم؛ گهواره پوش (gahvarapush/beshikpush)
150*170 سانتی متر
پارچه‌ای است که روی گهواره می‌انداختند و علاوه بر محافظت از نوزاد در برابر حشرات و نور کاربردی چون چشم نظر برای نوزاد داشته است.
هشتم؛ صندلی پوش یا کرسی پوش (sandalipush/korsipush)
قطعه پارچه‌ای برای تزیین روی کرسی است.
نهم؛ طاقچه‌پوش (Tokchapush)
قطعه پارچه‌ای با نقش‌های عمدتا سیاه و سرخ که بالای طاقچه می‌زدند. این پارچه فضای پشت خود را می‌پوشانده و امکان استفاده از طاقچه به عنوان کمد را فراهم می‌کرده است.
دهم؛ خلعت آینه (aina Khalti)
کیفی مخصوص نگه‌داری آینه است که آینه در آن قرار می‌گیرد.
یازدهم؛ تاشکیز (tush kiyiz)
دیوار کوبی است که در بین قزاقها و قرقیزها. بزرگترهای فامیل برای عروس تهیه می کنند. طبق رسومات سوزن‌دوی این اثر به‌صورت ناتمام و تا نیمه انجام میشود که نمادی است برای آرزوی یک زندگی بادوام و طولانی برای زوجین تا جدایی در زندگی آنها رخ ندهد. این رودوزی معمولاً بر روی دیوار روبروی در ورودی یورت آویزان می شود.
*یورت: چادر دایره‌ای شکل است که توسط اکثر طوایف کوچ‌نشین آسیای میانه استفاده میشود.
انواع سبک‌های بخارادوزی در پهنه جغرافیایی آسیای مرکزی یا ترکستان بزرگ
الف؛ شهر بخارا: طوایف مختلف تاجیک، ازبک، یهودیان و... در این شهر ساکن هستند. البته بیشتر جمعیت این شهر را تاجیک‌ها تشکیل می‌دهند ولی به دلیل تنوع فرهنگی این شهر نقوش به‌کار رفته در سوزن‌دوی‌های هنرمندان آن نیز طیف گسترده‌تری نسبت به باقی مناطق را شامل میشود.
ب؛ نورعطا: شهری باستانی در ازبکستان با جمعیتی اکثراً تاجیک است که در سوزنی آن نقش دسته‌گل‌های بزرگ دیده میشود.
ج؛ پسکند: شهری در استان تاشکند در کشور ازبکستان است. نقوش عمده در سوزنی‌های این منطقه آسمان، ماه، ستاره و خورشید است که در اندازه‌های بزرگ و به رنگ قرمز سوزن‌دوزی می‌شوند.
د؛ سمرقند: دومین شهر بزرگ ازبکستان است که تاریخی هزاران ساله دارد. نقوش مختلف گیاهی به ویژه گل‌های رز در سوزن‌دوزی این شهر دیده میشود و به روش شگفت‌آوری بین نقوش مرزبندی‌هایی طراحی شده است.
ه؛ تاشکند: پایتخت و بزرگترین شهر ازبکستان است که بیشترین جمعیت شهری را در آسیای مرکزی در خود جای داده و در زمان امپراطوری روسیه به عنوان پایتخ ترکستان تعیین شد. در زمان حکومت جماهیر شوروی چهارمین شهر بزرگ بعد از مسکو، لنین گراد و کی‌یف به‌شمار می رفت. در این شهر دو نقش روی سوزنی‌ها مشاهده میشود؛ یکی آسمان و فلک (palik) که توسط دوایر بزرگ قرمز رنگ مشخص میشود و دوم نقوش گلدار (golkurba)که نماد خوشحالی و خوشبختی و همچنین آرزوی داشتن خانواده‌ای پر جمعیت است و بدین وسیله برای عروس آرزو می‌کردند که فرزندان زیادی به دنیا آورد.
و؛ شهر سبز: یه شهر باستانی در ازبکستان و زادگاه تیمور گورکانی، بنیانگذار سلسله گورکانیان است. این شهر یکی از مراکز اصلی نساجی و قلابدوزی در ازبکستان است. تفاوت اصلی این شهر با مناطق دیگر در نوع تکنیک مورد استفاده سوزن‌دوزیان است. در این شهر نقوش سوزنی قلابدوزی میشود. مناطق اطراف این شهر نیز از تکنیک قلابدوزی استفاده می‌کنند.
ز؛ قوم لاکای (lakai tribe): از طوایف ترک تبار و ازبک آسیای مرکزی است که بخش‌های مختلف به‌ویژه شمال افغانستان سکونت دارند. تکنیک‌ها و نقوش استفاده شده در سوزنی‌های این شهر با مناطق دیگر تفاوت دارد. نقوش سوزن‌دوزی ترکمن با تکنیک دوخت‌های ازبکستان و افغانستان با هم ترکیب می‌شوند تا اثری بسیار زیبا و منحصر به فرد را خلق کنند.
ح؛ یهودیان: روسیه در یک زمان دارای بیشترین جمعیت یهودی در دنیا بود. بسیاری از رسوم و سنت‌های یهودیان در مناطق تحت حکومت روسیه شکل گرفتند. یهودیان روسیه از یهودیان اشکنازی، قرائی، بخاری و گرجی تشکیل شده‌اند. در طی سالیان متمادی در دوران حکومت تزارها بر روسیه و منطقه ترکستان و همچنین در دوران اتحادیه جماهیر شوروی یهودیان بسیار زیادی به کشورهای دیگر به‌ویژه امریکا مهاجرت کردند و آثار هنری خود را نیز با خود بردند. می‌توان به قطعیت اعلام کرد که اکثریت بخارادوزی‌هایی که در دست مجموعه‌داران و عتیقه‌فروشان آمریکایی است توسط یهودیان به این کشور آورده شدند. در سوزنی‌های متعلق به یهودیان نقوش متنوع از جمله نمادهای قوم یهود همچون منوراً (شمعدان هفت‌شاخه) دیده میشود.
ط؛ شوروی: در زمان تسلط اتحادیه جماهیر شوروی بر آسیای میانه سوزن‌دوزی با نمادهای کمونیسم یعنی داس و چکش و ستاره پنج‌پر رواج پیدا کرد. همچنین خط نوشته‌های روی سوزنی‌ها که تا آن زمان با رسم‌الخط فارسی بود. به رسم‌الخط روسی تغییر کرد. در این دوران به دلیل شرایط بد اقتصادی هنر بخارا دوزی (سوزنی) از رونق افتاد.
موتیف‌ها:
1. گل رز
2. گل انار
3. برگ
4. چاقوی آشپزخانه
5. صندوق
6. فلفل
7. نقش گل رز و خشخاش
8. ابربهاری
9. رنگین کمان/تیروکمان
10. چورچیروک یا چراغ روغنی چهارشعله
11. کفگیر آشپزخانه (نقش سمت راست) و نقش بالشتک پخت نان در تنور (نقش سمت چپ)
12. سماور
13. شاخ قوچ
14. بید مجنون
